683 yılında doğdu. Babası,Göktürkleri elli yıllık Çin esaretinden kurtaran ve Gök-Türk hanedanlığını kuran Kutluk Kağan. Babasını 8 yaşında kaybetti. Amcası Kapağan Kağan tarafından yetiştirildi. Amcasını da kaybedince Göktürk Devleti’nin başına geçti. Kağan olunca devleti yeniden yapılandırdı.
Önce ordunun başına 31 yaşındaki kardeşi Kül Tegin’i, vezirliğe ise kayınpederi Tonyukuk’u getirdi. Devlete hakim olmak için kardeşini boğdurmayı akıl edemedi. Çin ile iyi ilişkiler kurdu, Çin sınırındaki alışveriş merkezlerinin düzenli işlemesini sağladı. Çin’den sağladıkları ipeğin Asya’da ticaretini yaparak önemli gelir elde etti.
Ama Çinliler rahat durmuyordu. Amaçları Türk birliğini bozmaktı. Çinliler Basmiller ile anlaşarak, Göktürk Devleti’ni yıkmaya çalıştılar ama Kan-Su’da bozguna uğratılarak saf dışı bırakıldı.
Hayatı at sırtında geçen Göktürk milleti bir din arayışı içindeydi. Bilge Kağan ise milletinin yerleşik hayata geçmesini ve din olarak Budizm’i seçmesini istiyordu. Ancak Tonyukuk buna karşı çıktı. Ona göre, Budizm’in insandaki hükmetme ve iktidar duygusunu zaafa uğratıyor, devletin güçlü ve savaşçı olmasını önlüyordu. Türk milletinin yaşamının sürmesi için din ve tapınakların ülkeye sokulmaması gerektiğini öneriyordu. Tonyukuk bu tavrıyla Türklüğün İslamiyete girmesinde farkında olmadan büyük rol oynadı. Türkler, Çinlilere karşı Müslüman Araplarla güç birliği yaptılar ve Talas Meydan Muharebesi sonunda İslamiyeti kabul ettiler.
Bilge Kağan, 725 yılında Tonyukuk’u, 731 yılında ise kardeşi Kül Tegin’i kaybetti. Bu iki Türk büyüğünün kaybı Bilge Kağan’ı da derinden sarstı. Orhun Kitabelerinde ise Kağan’ın duyduğu acı şöyle ifade edilmişti:
“Küçük kardeşim Kül Tegin öldü. Görür gözüm görmez, bilir bilgim bilmez oldu. Zamanın takdiri Tanrı’nındır. Kişioğlu ölmek için yaratılmıştır. Kendimi bıraktım, gözden yaş akıtarak, gönülden feryat ederek yanıp yakıldım.” Bilge Kağan, iki devlet adamı anısına kalıcı birçok eser diktirdi.
Bilge Kağan hastalanmıştı. Çinlilerle içten işbirliği yapan bakanı Buyrak Cor, bu büyük devlet adamını, 1.300 yıl öncesinin laik bilgesini, zehirleyerek öldürdü.
Ardından dikilen abideye şu sözleri kazındı “Türk Oğuz beyleri, işitin! Üstte gök çökmedikçe, altta yer delinmedikçe, ilini, töreni kim bozabilir?”
İşte onun devlet yönetimi ve insanlıkla ilgili birkaç sözü:
Ey Ötüken Ormanının milleti, Kötü kişi gelip birliğini bozmasın, silahlı gelip seni dağıtmasın diye, sana burasını il tuttum. ...
Ey Türk Milleti, Tatlı sözlere, yumuşak armağanlara kandınız ve bir çoklarınız öldü.
Türk’ten köle olmaz.
İki Türk tek düşmana saldırmaz.
Atlı bir Türk yaya düşmana saldırmaz.
Yalan söylemek yasaktır.
Aman dileyene el kaldırılmaz.
Kadın ve çocuğa vurulmaz, esir edilmez.
BUNLARA UYMAMANIN CEZASI ÖLÜMDÜR.
BEN DE HEP İNANDIM, HEP İNANACAĞIM;
ÜSTTE GÖK ÇÖKMEDİKÇE, ALTTA YER DELİNMEDİKÇE, BU ÜLKEYİ KİMSE YIKAMAYACAK !
