Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı “SEGE illerin ve bölgelerin sosyoekonomik gelişmişlik sıralaması 2025”i ekim ayında açıklamış bulunuyor. Geriye doğru 2017, 2011, 2003 istatistikleri var, 1960’lara kadar bazı ölçümler var.
Osmaniye ve Düzce ile birlikte 2000’li yıllar itibarıyla il sayısı 81 olmuştu. Yani 2003 ile 2025’i daha sağlıklı kıyaslayabiliriz.
2003’ten 2025’e bu tablolara bakınca öncelikle illerin gelişmişlik sıralamasındaki büyük farklılaşmalar dikkat çekiyor. Çok kısa sürelerde bir ilin aşağıya diğer bir ilin yukarı çıkması; illerin veya ülkenin istikrasızlığını mı gösteriyor, siyasal etkileri mi gösteriyor, genel olarak ülke ve dünya ekonomisinin değişiminin mi yansımalarıdır, depremlerin etkisi nedir, birkaç ayrıntı vereceğim, yorum sizlere kalmış.
İllerin sosyoekonomik gelişmişlik durumu yıllara göre birkaç değişken değişmekle beraber 50-60 arası göstergeyle/değişkenle ölçülmeye çalışılıyor. Bu değişkenler 9 alana/boyuta dağılıyor: 1) Demografi değişkenleri, 2) İstihdam değişkenleri, 3) Eğitim değişkenleri, 4) Sağlık değişkenleri, 5) Rekabetçi ve yenilikçi kapasite değişkenleri, 6) Mali değişkenler, 7) Erişilebilirlik değişkenleri, 8) Yaşam kalitesi değişkenleri.
İstihdam/ çalışma yaşamı göstergeleri ile mali göstergeler illerin gelişmişlik düzeyleri bakımından daha yansıtıcı/ölçücü bulunuyor. Bununla beraber yıllar arasında bazı dönemsel farklılaşmalar oluşuyor. Son iki endekste internet kullanımı etki payı ilk beş arasında yer alıyor. Önümüzdeki yıllarda bunun etki payı düşebilir.
Grafik 1
Yani bir ilin iç içe iki boyutu 1) İstihdam durumu, kadınların çalışma hayatına katılması, nitelikli insan gücü ve bununla beraber 2) Üretim ve mali durumu o ilin gelişmişliğini göstermeye yetiyor.
2025 yılı itibarıyla SEGE’de ilk on gelişmiş il İstanbul, Ankara ve İzmir olmak üzere, Marmara ve Akdeniz kıyı illerinden oluşuyor. Son iller ise Güneydoğu ve Doğu Anadolu illerinden oluşuyor. İller gelişmişlik bakımından iki yarıya ayrılırsa sadece Gaziantep 30. sırada ilk yarı içinde yer alabiliyor.
Grafik 2 Adnan Gümüş
2017’ye göre gelişmişlik kademesini bir kademe artırabilen iki il Mersin ve Nevşehir. Mersin 3. kademeden 2. kademeye, Nevşehir 4. kademeden 3. kademeye çıkmış.
Aynı dönemde 8 ilin ise kademesi düşmüş bulunmaktadır:
Tekirdağ 1. kademeden 2. kademeye,Isparta, Kırklareli, Bilecik, Karabük 2. kademeden 3. kademeye,Hatay ve Bartın 4. kademeden 5. kademeye,Gümüşhane 5. kademeden 6. kademeye düşmüş.
2023’ten 2025’e ki, bu dönem AKP’nin iktidar olduğu döneme de denk düşüyor, 20 il en az 5 basamak yukarı çıkarken 13 ilde en az 5 basamak aşağı sıraya düşmüş.
AKP döneminde en yüksekten sırayla Düzce, Trabzon, Erzincan, Konya, Sakarya gelişmişlik düzeyini en çok ilerleten iller oluyor.
Grafik 3 Adnan Gümüş
Son yıllarda (2017-2025 kıyaslanırsa) Zonguldak-Karabük-Bartın-Sinop hattı özellikle gerileyen iller arasında yer alıyor.
Hatay-Şanlıurfa hattı da gerileyen alan arasında. Göç etkisine de bakmak gerekebilir. Bu sınır bölgesinde Kilis olumlu eğilimde gözüküyor.
Isparta ve Aydın da eğilim olarak olumsuza dönmüş bulunuyor.
Bir yandan Zonguldak-Karabük-Bartın-Sinop hattı, giderek sıralamada gerilemiş, diğer yandan AKP döneminde özellikle Erzincan kendi bölgesinden farklılaşarak sıralamasını 12 basamak yükseltmiş bulunuyor. Acaba Zonguldak civarının gerilemesinde Ecevit döneminin bitmesi, Sinop bölgesinin gerilemesinde Erbakan döneminin sonlanması, Erzincan’da Binali, Konya’ya Davutoğlu mu etkisi oldu, irdelemek gerekiyor.
Deprem illerine bakılırsa, 2023 depremlerinden en çok etkilenen 4 il de gerilemiş bulunuyor. Hatay, Kahramanmaraş, daha önceki Elâzığ depremi de dikkate alınırsa Elâzığ da depremlerden çok fazla etkilenmiş bulunuyor.
Grafik 4 Adnan Gümüş
Bir yer gelişiyorsa, hem gelişiyor hem eşitleniyorsa iyidir. Bu kadar oynaklık, bazı illerin kademe kaybı ve hem iller hem bölgeler arasındaki büyük farklılaşmalar maalesef iyiye işaret değil.
