Türklerin İslam dünyasına hükmetmesi ile birlikte devlet yönetiminde ilk seküler ya da laiklik geleneği Büyük Selçuklular ve Anadolu Selçukluları ile başladı. Osmanlıda, Fatih döneminde zirve yaptı ve hakanların gücüne bağlı olarak inişli çıkışlı bir seyir izledi.
Ne idi gelenek? “Hakanın mutlak bağımsızlığı ve kamuya ait meselelerde yasama veya kanun koyma hakkının sultana ait olması.” Ulema, gönülsüzde olsa bu hakkı, şeriata göre şöyle yorumladı: “İslâm toplumu için daha iyi ne ise, o tercih edilecektir.”
Osmanlı’nın 1500 lü yılların sonlarında duraklama ve çöküş dönemini nihai anlamda kavraması ve kabullenmesi için yüz yıl daha geçmesi gerekti. 1689, Viyana bozgunu sonrası Karlofça ve Pasarofça anlaşmalarıyla tam bir travma yaşanmış ve Avrupa’nın büyüklüğü kabul edilmiştir.
İngiltere, Fransa, Rusya, Osmanlıdan sürekli reform talep ediyorlar. 1839 Tanzimat fermanı (modernleşme ve yenileşme döneminin adı), 1856 Islahat Fermanı 1876 Anayasası yetmiyor. Yine de bağımsızlık hareketlerini destekliyorlar, yetmiyor kendileri paylaşmaya devam ediyorlardı.
1789 Fransız İhtilaliyle birlikte Avrupa’da ulus devlet süreci başlayınca bu selin önünde hiçbir monarşi, yani krallık ya da padişahlık yaşayamadı. Hürriyet, eşitlik, milliyet gibi fikirler, çokuluslu bir yapıya sahip olan, yani etnik birliği olmayan İspanya ve Avusturya Macaristan krallıkları ile birlikte Osmanlı İmparatorluğunun da sonunu getirdi.
Sonrasında batıcılık, Osmanlıcılık ve Türk milliyetçiliği süreçlerinden geçilmiş ve Osmanlının bakiyesi olarak Türkiye Cumhuriyeti kurulmuştur.
Batıcılık veya Garpçılık. 1800 lü yıllarda Osmanlı İmparatorluğu'nun Batı karşısında geri kalmış olduğunu vurgulayarak, devletin devamlılığı için her alanda Batı medeniyetinin örnek alınmasını ve Avrupa devletleri ile yakın ve iyi ilişkiler kurulmasını zorunlu görüyordu.
Osmanlıcılık. Gelişmekte olan milliyetçilik hareketlerine karşı, devletin siyasi birliğinin korunması ve devamlılığı için bütün ulusları ve unsurları adalet, hürriyet, eşitlik temelinde Osmanlılık ruhu içinde birleştirmeyi amaçlamış bir ideolojiydi.
Ancak yetmedi. Ulusçuluk dış güçlerinde kışkırtması, koruması ve kollamasıyla hızla yayıldı. 1900 lerin başında Balkanlarda bağımsız devletler oluşmuş, sınırları İstanbul’a dayanmıştı.
Ve 1. Dünya Savaşı ve Sevr kapıya dayandı. Türkler Anadolu’ya hapsedilmişti. İttihat ve Terakki kaçınılmaz sonu önleyemedi. Son umut olarak, Anadolu savunmasına önderlik edecek Türk milliyetçiliği bilinci gelişti ve güç kazandı.
Cumhuriyet öncesi yaşanan 150 yıllık süreçte, Anadolu’da Atatürk devrimlerine ışık tutacak kavramlar ve ulus bilinci yayıldı ve benimsendi. Garpçıların fikir ve tasarıları, Atatürk’ün din ve toplum üzerinde Cumhuriyet dönemi siyasetine yön verdi.
Kılıçzade Hakkı’nın “Garblılaşma Planı” ında yer alan sekülerizm, Latin alfabesi, fes yerine şapka, tesettürün bırakılması, medreselerin kaldırılması vb. öneriler Cumhuriyet’in yasaları oldu.
Eğer o 150 yıllık süreç yaşanmasaydı, Kurtuluş Savaşı ve cumhuriyetin kuruluş sürecinde (örn. Saltanat ve halifeliğin kaldırılması) yaşanan sıkıntılar çok daha büyük olurdu.
Acı olan ise; Kurtuluş Savaşına önderlik eden Türk Milliyetçiliğinin bugün temsilcisi olduğunu iddia edenlerin, İslam ümmetçiliği ve emperyalizm ile işbirliği içerisinde kol kola girmesidir.
26 Temmuz 2025.
Mahmut TEBERİK
